پیوند قلب (Heart transplant)، عمل جراحی است که در آن، قلب دچار نارسایی و بیماری، با قلب اهدایی، که از سلامتی بیشتری برخوردار می‌باشد، جایگزین میگردد. انتخاب پیوند قلب به‌عنوان گزینه درمانی، زمانی صورت می‌گیرد که مصرف دارو و یا سایر جراحی‌ها انجام پذیرفته باشند، با این‌حال، عارضه قلبی و بیماری کماکان ادامه داشته و به‌اندازه کافی بهبودی حاصل نشده باشد.
پیوند قلب، عملی خطیر و حیاتی به‌شمار می‌آید، اما اگر پیگیری‌های آتی و مراقبتهای تکمیلی به‌طور مناسب صورت گیرند، به احتمال زیاد، بیمار عمل را پشت سر گذاشته و به زندگی ادامه خواهد داد. اگر وضعیت به‌گونه‌ای است که بیمار می‌بایست در مورد انجام عملپیوند قلب تصمیم بگیرد، این جنبه‌ها لازم است مورد توجه قرار گیرند: از نتیجه نهایی پیوند قلب چه انتظاری داشته باشد، انجام جراحی چگونه خواهد بود، خطرات بالقوه کدام‌ها هستند و همچنین پس از انجام عمل، مراقبتهای تکمیلی چه مواردی را شامل می‌شوند.
عمل پیوند قلب، در واقع شامل سه مرحله خواهد بود:
مرحله اول: بیرون آوردن قلب اهدایی
در اولین گام، با انجام عمل پیوند قلب، قلب اهدایی از سینه اهدا کننده (donor)، بیرون آورده میشود. اهدا کننده، معمولا فردی است که اصطلاحا به مرگ مغزی دچار شده است، به‌عبارت دیگر، نوعی آسیب مغزی اتفاق افتاده که بازگشت‌پذیر نمی‌باشد (irreversible brain injury).
مرگ مغزی، غالبا در اثر ترومای شدید در ناحیه سر (major trauma)، اتفاق می‌افتد (برای مثال در تصادفات رانندگی). منظور از ترومای سر، هرگونه آسیب در ناحیه سر می‌باشد که علت آن، بیماری یا عامل داخلی نبوده و نیروی وارده به سر، منشا خارجی دارد (عموما در اثر ضربه، شوک و …). ترومای شدید، حاکی از این خواهد بود که خطری بالقوه وجود دارد که ممکن است مرگ بیمار و یا از کارافتادگی طولانی مدت را به دنبال داشته باشد. اگر ترومای شدید به مرگ مغزی منجر شود، بازگشتی وجود نخواهد داشت.
در هر صورت، پس از مرگ مغزی سایر اندام‌ها به‌غیر از مغز، می‌توانند هم‌چنان به زندگی ادامه دهند. داروها و سایر اقدامات حیاتی نظیر دستگاه تنفس مصنوعی و سایر تجهیزات می‌بایست به کمک بدن آمده، تا کارکرد طبیعی اندام‌ها ادامه پیدا کند. پس از تایید مرگ مغزی و انجام تدارکات لازم، یک تیم حرفه‌ای متشکل از پزشکان، پرستاران و همچنین تکنیسین‌ها، در بیمارستانی که اهداکننده در آن قرار دارد، حاضر شده، تا اعضای اهدایی را از بدن بیرون آورند. اعضای اهدایی در محفظه‌هایی ویژه حاوی یخ قرار داده می‌شوند و می‌توانند تا مدتی زنده بمانند که در مورد قلب، در بهترین حالت، کمتر از شش ساعت زمان وجود خواهد داشت. لذا بیشتر اوقات، از طریق هوایی با هلیکوپتر یا هواپیما، اعضای اهدایی به بیمارستانی که بیمار گیرنده پیوند در آنجا قرار دارد، رسانده می‌شوند.
مرحله دوم: بیرون آوردن قلب معیوب
بیرون آوردن قلب معیوب از سینه بیمار می‌تواند ساده یا مشکل باشد. دشواری جراحی به این بستگی خواهد داشت که آیا سابقاً فرد، جراحی قلبی انجام داده است یا نه، که بیشتر اوقات همین‌گونه است و اصولا پیوند قلب، پس از ناموفق بودن جراحی اولیه و دارودرمانی مد نظر قرار می‌گیرد. در این‌گونه موارد، در محل بریدگی‌های جراحی پیشین، جوش‌خوردگی‌هایی (scar) وجود دارند که انجام برش در آن بافت‌ها، ممکن است زمان عمل پیوند قلب را طولانی نموده، یا آن‌را با دشواری مواجه سازد.
مرحله سوم: کارگذاشتن قلب جدید درسینه بیمار
کارگذاشتن قلب جدید، احتمالا آسان‌ترین مرحله خواهد بود. در این عمل، تنها لازم است بافت‌ها در ۵ خط کوچک، به‌هم دوخته شوند که اصطلاحا آناستاموز (anastomoses) نامیده میشود. با این بخیه‌ها، دهانه رگ‌های ورودی به قلب و خروجی از آن، به قلب جدید متصل خواهند شد. جالب اینکه اگر عمل، با مشکل یا عوارض خاص همراه نباشد، بیشتر بیمارانی که عمل پیوند قلب انجام می‌دهند، حدود یک هفته بعد مرخص شده و به منزل باز می‌گردند.
عمل پیوند قلب برای چه کسانی مناسب است؟
برخی مشکلات قلبی، با درمان‌های متداول (مصرف دارو یا انجام جراحی)، برطرف نشده، نهایتا نارسایی قلبی را به دنبال خواهند داشت. در این‌گونه موارد، پیوند قلب مورد توجه قرار می‌گیرد. منظور از نارسایی قلبی (heart failure)، زمانی است که قلب از توان کافی برخوردار نیست و خونرسانی به اعضای بدن به میزان کافی، انجام نمی‌پذیرد. در بزرگسالان، نارسایی قلبی می‌تواند ناشی از این موارد باشد:
- بیماری عروق کرونر (Coronary artery disease)، بیماری سرخرگ‌های قلبی نیز گفته میشود.
- ضعیف شدن عضله قلب با عنوان کاردیومیوپاتی (Cardiomyopathy)
- بیماریهای دریچه‌‌ای قلب (Valvular heart disease)، هر گونه بیماری در چهار دریچه قلب
- مشکل قلبی از زمان تولد (Congenital heart defect)، نقص مادرزادی قلب
- ناموفق بودن پیوند قلب که بیمار سابقا انجام داده است.
عمل جراحی پیوند قلب
پیوند قلب (Heart transplant)، عمل جراحی است که در آن، قلب دچار نارسایی و بیماری، با قلب اهدایی، که از سلامتی بیشتری برخوردار می‌باشد، جایگزین میگردد. انتخاب پیوند قلب به‌عنوان گزینه درمانی، زمانی صورت می‌گیرد که مصرف دارو و یا سایر جراحی‌ها انجام پذیرفته باشند، با این‌حال، عارضه قلبی و بیماری کماکان ادامه داشته و به‌اندازه کافی بهبودی حاصل نشده باشد.
پیوند قلب، عملی خطیر و حیاتی به‌شمار می‌آید، اما اگر پیگیری‌های آتی و مراقبتهای تکمیلی به‌طور مناسب صورت گیرند، به احتمال زیاد، بیمار عمل را پشت سر گذاشته و به زندگی ادامه خواهد داد. اگر وضعیت به‌گونه‌ای است که بیمار می‌بایست در مورد انجام عملپیوند قلب تصمیم بگیرد، این جنبه‌ها لازم است مورد توجه قرار گیرند: از نتیجه نهایی پیوند قلب چه انتظاری داشته باشد، انجام جراحی چگونه خواهد بود، خطرات بالقوه کدام‌ها هستند و همچنین پس از انجام عمل، مراقبتهای تکمیلی چه مواردی را شامل می‌شوند.
پیوند قلب، همیشه درمان صحیح و موثر به‌شمار نمی‌آید. انجام عمل پیوند قلب برای این دسته بیماران ممکن است مناسب نباشد:
- سن بیمار ۶۵ سال یا بیشتر باشد.
- عارضه و مشکل پزشکی دیگری وجود دارد که صرف‌نظر از پیوند قلب، ممکن است ادامه زندگی بیمار را با خطر مواجه نماید.
- انسداد و گرفتگی جدی در سرخرگ‌های دست یا پا (peripheral artery disease)، که به آن بیماری عروق محیطی نیز گفته میشود.
- سابقه پزشکی ابتلا به سرطان در بیمار
- عدم تمایل و یا قادر نبودن بیمار جهت انجام تغییرات لازم در سبک زندگی، به منظور حفظ سلامت قلب اهدایی (donor heart)، برای مثال تغییراتی مانند ترک سیگار و یا ترک مشروبات الکلی
پیش از پیوند قلب
بیمار پس از تشخیص پزشک، به مرکز پیوند قلب ارجاع داده میشود. تیم پزشکی پیوند، ارزیابی‌های لازمه را انجام خواهند داد تا اطمینان حاصل شود بیمار از هر جهت برای پیوند قلب مناسب است.
به‌منظور ارزیابی‌های اولیه، بیمار می‌بایست چندین بار، برای هفته‌های متوالی یا حتی چند ماه، به مرکز پیوند مراجعه نماید تا آزمایشات لازم مانند تصویربرداری پرتو ایکس یا آزمایش خون، انجام پذیرند. همچنین، روند ارزیابی موارد زیر را نیز شامل میشود:
- آزمایش‌های پوست و خون جهت بررسی وجود عفونت
- آزمایش عملکرد کلیه و کبد
- آزمایشات ارزیابی عملکرد قلب، نظیر الکتروکاردیوگرام (Electrocardiography: ECG or EKG) که نوار قلب نیز گفته میشود، اکوکاردیوگرام (Echocardiogram: cardiac echo) با به‌کارگیری امواج فراصوت (ultrasound)، کاتتریزاسیون قلبی (Cardiac catheterization)
- آزمایش به منظور بررسی وجود سرطان
- آزمایش تطبیق خون و بافت (Tissue and blood typing)، این آزمایش، به بررسی رد پیوند (پس زدن) در مورد قلب اهدایی می‌پردازد. دهنده و گیرنده پیوند، باید در مواردی مانند فاکتورهای خونی و آنتی‌ژن، تطابق داشته باشند.
- اگر تیم پیوند، شرایط فرد را مناسب تشخیص دهند، فرد در لیست انتظار برای قلب، قرار می‌گیرد.
- چگونگی تعیین اولویت بیمار در لیست انتظار، به عوامل مختلفی وابسته است. عوامل مهم نظیر: نوع و شدت بیماری قلبی فرد، و همچنین احتمال موفقیت‌آمیز بودن پیوند
- تعیین اولویت جهت دریافت قلب اهدایی، معمولا به این بستگی نخواهد داشت که فرد چه مدت زمانی، در لیست انتظار قرار داشته است، البته بجز مواردی که بیمار، کودک باشد.
در بیشتر موارد (موارد استثنا نیز وجود دارند)، بیمارانی که در عمل انتظار پیوند قلب می‌باشند، معمولا از تندرستی کافی برخوردار نیستند و لازم است در بیمارستان بستری باشند. بسیاری از بیماران، جهت خونرسانی کافی به اعضای بدن، به دستگاه‌های کمکی وابسته هستند. عموما، بیمار از دستگاهی با عملکردی شبیه قلب کمک می‌گیرد که با نام دستگاه کمک بطنی (VAD: Ventricular Assist Device) شناخته میشود.
در هنگام عمل پیوند قلب
زمانی‌که فرد به مرگ مغزی دچار میشود، اگر اقدامات لازم، بدرستی صورت گرفته باشند، اندام‌ها با کمک تجهیزات جانبی، به فعالیت ادامه می‌دهند. پس از رضایت خانواده فرد اهدا کننده (donor)، قلب اهدایی از بدن، بیرون آورده شده و در محفظه‌ای مخصوص قرار می‌گیرد که تا چند ساعت، قابل پیوند خواهد بود.
قلب اهدایی، می‌بایست تا آنجا که ممکن است با فاکتورهای خون و بافت بیمار گیرنده قلب، تطابق داشته باشد تا احتمال رد پیوند (پس زدن) در بیمار، کاهش یابد.
جزییات عمل پیوند قلب:
- ابتدا بیمار با انجام بیهوشی عمومی، به خواب رفته، سپس استخوان جناغ سینه یا استرنوم (breastbone)، مورد برش قرار می‌گیرد.
- جریان خون از طریق ماشین بای‌پس قلبی ریوی (heart-lung bypass)، انجام می‌گیرد و جراحان، قلب بیمار را برای بیرون آوردن، آماده می‌کنند.
- قلب معیوب بیرون آورده شده، سپس قلب اهدایی در محل قرار گرفته و دوخته میشود. پس از آن، دستگاه بای‌پس قلبی ریوی جدا شده، جریان خون از طریق قلب پیوندی انجام خواهد شد.
- پیش از بستن برش قفسه سینه، لوله سینه‌ای (Chest Tube)، تعبیه میشود تا در چند روز آتی، هوا، خون و سایر ترشحات داخلی بدن، مسیر خروجی داشته باشند و همچنین به شش‌ها امکان می‌دهد تا دوباره به‌طور کامل باز شوند.
- در برخی موارد، جراح، قلب معیوب را بیرون نمی‌آورد، بلکه قلب اهدایی روی آن قرار می‌گیرد که پیوند دگرجایی (heterotopic transplant)، نیز گفته میشود (جایی غیر از مکان اصلی).
بعد از پیوند قلب
پس از عمل پیوند قلب، بیمار لازم است ۷ تا ۲۱ روز در بیمارستان، تحت مراقبت باشد. ۲۴ تا ۴۸ ساعت اولیه، در بیشتر موارد در بخش مراقبتهای ویژه (ICU: Intensive Care Unit) سپری خواهد شد. در روزهای اولیه پیوند، بیمار لازم است تحت پیگیری و مراقبت باشد تا به عفونت دچار نشده و همچنین اطمینان حاصل شود که قلب جدید، به‌درستی کار می‌کند. زمان بهبودی پس از عمل پیوند قلب، حدود شش ماه بوده و تیم پیوند، معمولا از بیمار می‌خواهند در سه ماه اول، به بیمارستان، نسبتا نزدیک باشد.
بیمار برای سال‌ها، لازم خواهد بود به‌طور منظم، برای معاینه به بیمارستان مراجعه نماید و آزمایش‌های خون، پرتو ایکس و اکوکاردیوگام مرتبا صورت گرفته تا پزشکان مطمئن شوند همه چیز خوب پیش می‌رود.
مقابله با رد پیوند (پس زدن)، روندی ادامه‌دار خواهد بود. به منظور جلوگیری از رد پیوند، داروهای تجویزی، می‌بایست به‌طور منظم مصرف شده، همچنین توصیه‌های پزشک لازم است به دقت مورد توجه قرار گیرند.
نمونه‌برداری (Biopsy) از بافت عضله قلب، در ۶ ماه تا یکسال پس از پیوند، معمولا هر ماه انجام می‌گیرد و بعد از آن نیز با فاصله بیشتر، مد نظر خواهد بود. پزشکان با بررسی این آزمایش‌ها، می‌توانند تشخیص دهند که آیا بدن در حال رد پیوند هست یا نه، حتی پیش از آن‌که نشانه‌ای در بیمار ظاهر شود.
قلب مصنوعی یک دستگاه مکانیکی است که ابعاد آن به اندازه یک پرتقال است. قلب مصنوعی یا به قلب برای کمک به بهبود عملکرد آن وصل میشود و یا به جای قلب از کار افتاده در سینه قرار داده میشود. قلب مصنوعی چند دریچه، مکانیزمی برای حرکت دادن خون به سمت جلو و یک یا چند حفره دارد. برخی مواقع قلب مصنوعی به طور موقت برای کمک به قلب تا زمان بهبودی آن به کار برده میشود. در این موارد، پس از اینکه دیگر نیازی به وجود قلب مصنوعی نبود، برداشته میشود. در بیشتر موارد وقتی که ماهیچه قلب دچار صدمات برگشت ناپذیر و غیر قابل بهبود میشود، قلب مصنوعی تا زمان پیوند قلب در سینه باقی خواهد ماند. اگر گزینه‌های دیگری وجود نداشت، قلب مصنوعی به طور کامل برای همیشه جایگزین قلب در سینه خواهد شد.
منبع : کافه پزشکی
